En tanınmış şair, yazar, araştırmacı ve çevirmenlerimizden biri olan Talat Sait Halman, halen sürmekte olan uzun akademik kariyeri boyunca gerek yurt içinde gerekse yurt dışında Türk yazınına büyük katkılarda bulunmuş bir yazın ve bilim insanıdır. Amerika'da Columbia Üniversitesi Siyasal Bilgiler ve Ortadoğu Edebiyatları bölümlerini 1954 de bitirdikten sonra yine aynı üniversitede ve New York Üniversitesinde Türk Dili ve edebiyatı dersleri veren Halman, Türkiye'de Devlet Planlama Teşkilatı'nın Yayın ve Temsil Şubesi'ni de kurmuş ve yönetmiştir. Planlama dergisini yayınlayan ve Milliyet gazetesinde 1969-1971 yılları arasında fıkra yazarlığı yapan Halman, 12 Mart 1971 den sonra kurulan Nihat Erim Kabinesi'nde Kültür Bakanlığı'na getirildi. Bakanlık kaldırılınca tekrar Amerika'ya dönerek Princeton Üniversitesi'nde Türk Dili ve Edebiyatı derslerini okutma görevini sürdürdü.

Amerika'da yayınlanan edebiyat dergilerinde Türk yazarlarını tanıtan ve değerlendiren yazılar yayınlayan Halman, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Orhan Veli Kanık, Yunus Emre, Melih Cevdet Anday, Sait Faik gibi şair ve yazarlarımızın yapıtlarını İngilizce'ye çevirdi ve yayınladı. Bu çalışmalarından dolayı 1986 da "Thornton Wilder" ödülünü aldı. Shakespeare, Wallace Stevens ve Faulkner gibi yazarların ve şairlerin yapıtlarını Türkçe'ye çevirdi.(Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, 1986, cilt:10, s:4982) Başlıca eserleri arasında Cankulağı (1968), Bir Bir (1976), Canevi (1980), bulunmaktadır. Ayrıca, William Faulkner (1963), Eskimo Şiirleri (1969), Eski Mısır Şiiri (1972), Eski Uygarlıklar Şiirleri (1974) gibi inceleme ve çevirileri vardır. (Büyük Ansiklopedi, 1990, cilt:6, s:2073)

Halman çevirisinde Orhan Veli şiirinin hedef dile (İngilizce) nasıl yansıdığını örneklendirmeden önce, Orhan Veli şiirinin genel özelliklerine kısaca göz atmak yerinde olacaktır. Orhan Veli (1914-1950) şiir, öykü ve makaleler yazmış ve bu alanlarda çeviriler de yapmıştır. İlk dönemlerinde ölçülü ve uyaklı şiirler yazan Orhan Veli "şiir dilini , konuştuğumuz dilden ayrı görmüyordu. Halk deyimlerindeki güzelliği sezmiş, onlardan faydalanmış, şiirde yalın bir dile ulaşmıştı... Onun şiirinin ikinci ve üçüncü dönemlerinde insan, insanın gündelik hayatı, içgüdülerle yaşama eğilimi yer alır. Şiiri, her insanın karşılaşacağı basit şeyleri dile getirir... Halk tiplerinin bir çoğunu bulabiliriz onun şiirlerinde. Bu şiirlerinde hiciv ve alay ön plandadır." (Kanık, 1972:14-16) Halman, Orhan Veli Şiirinin hiçbir zorluk çekilmeden bir çok dile kolaylıkla çevrilebileceğini söylemektedir. Bunun nedeni olarak da Orhan Veli'nin şiirlerinde Türkiye'yi ve Türk yaşam biçimini yansıtmasını, aynı zamanda da insanı ve insan ilişkilerini evrensel boyutta ele almasını göstermektedir. (Halman, 1997:xxıı)

Orhan Veli'nin Halman çevirisinde yeniden biçimlenmesi, Halman süzgecinden geçerek yeniden oluşmasını örneklerle incelemeden önce akla takılabilecek şu sorulara yanıt bulmak yararlı olacaktır:

(A) Şiir nedir?
(B) Dilbilim açısından şiirsellik kıstasları nelerdir?
(C) Şiir çevirisinin özellikleri neler olmalıdır?
(D) Halman çevirisinde Orhan Veli şiirinin yeri nasıl örneklenebilir?

Bu soruların yanıtları sırasıyla şöyle verilebilir:

(A) Şiir Nedir?

Şiir dar bir alana sıkıştırılmış az sayıda sözcükle yoğun anlamlar aktarma gücüne sahip olan yazınsal bir iletişim aracıdır. Şiirde, anlam yoğunluğu, doku zenginliği, biçim sıklığı vardır. Her dize, her sözcük, her hareket hatta her yapının kendisi bile ikili bir anlam taşıyabilir. Şaire tanınan küçük alanda pek çok şey başarılır. (Miller ve Slote, 1964:509-516) Şiirde kimi zaman alışılmamış, sıradışı ve mantık dışı gibi görülen, ancak aslında uyumlu olan sözcük ve tümceleri birlikte kullanarak okuyucusunu şaşırtmaktadır şair. Sözcüklerinin büyük bir bölümüne geniş anlamlar yüklemektedir. Keating ve Levy (1991) şiirin, yazın sanatında, en az sözcükle en yoğun anlamların elde edilebildiği bir tür olduğunu belirmektedirler. Şair sürekli olarak, yeni, aykırı, özgür, özgün ve deneysel ifade biçimlerinin arayışı içindedir. Her şiirin, düzyazınınkine aykırı düşen, sadece kendine özgü, özel sözcük dizimi kuralları vardır. (1037) Kısacası, şiir, çok az sayıda sözcük kullanımıyla, çok yoğun duygular anlatmayı amaçlar ve içinde kişi, kişisel ses tonu, şiirsel söyleyim, sıradışı sözdizimi, imgeleme, söz sanatları, ses yinelemeleri, bütünlük, belirsizlik, zirve, sapma ve önceleme gibi bir dizi sanatsal kıstaslar barındıran bir yazınsal metin türüdür. Sıradışı sözcük birliktelikleri içerir. Ukuyucunun beklentisine ters düşen ve okurken onu şaşırtan dil kullanımlarına sahiptir. Kimi zaman da, izleksel yapısının içinde bir zirve ya da dramatik bir değişiklik bulunur. Şair çoğu zaman,şiirin içindeki sapmaları öne çıkararak, okuyucusunu kendi hayal gücüne dayanan bir yorum yapmağa yönlendirir. İşte bu nedenle de okuyucusunu kendi hayal gücüne dayanan bir yorum yapmağa yönlendirir. İşte bu nedenle de okuyucunun kendi kendisine böyle sıradışı bir dilin neden kullanıldığını sormasını sağlar.

(B) Dilbilim açısından şiirsellik kıstasları nelerdir?

Leech, şiire önce dilbilimsel açıdan, daha sonra da yazınsal yorum açısndan yaklaşmaktadır. Leech, şiirin içindeki anlam ve değerleri açıklamağa yönelik biçem çalışmalarında, "sapma kavramı"nın önemine dikkat çekerek, bir dil öğesinin, biçemsel açıdan seçkin ve farkedilebilir kabul edilebilmesi için, onun, alışılagelmişlikleri karşılaştırılma yöntemiyle onaylanmış olan bir dizi olağan normlardan sapmış olması gerektiğini vurgulamaktadır. Leech sözkonusu normları iki grupta incelemektedir : (1985:39)

1. Kesinliği saptanmış ve kesinleşmiş olan (absolute) normlar: Dilin işleyiş kurallarıdır.
2. Göreceli (relative) normlar: Bir metinde saptanan kurallarla, o metinle ortak özellikler taşıyan başka metinlerin birbirleriyle daha önce karşılaştırılması ile elde edilen normlar.

Leech'in şiire biçembilim açısından yaklaşımı, dilbilime öncelik tanımak, dilbilimsel veriler açısından sadece biçemsel olma özelliği gösterenleri seçmek, daha sonra da yazınsal yorumlara gitmekten yanadır. Leech'in şiiri bu açıdan inceleme yöntemleri şöyle özetlenebilir: (1985:45-55) Aslında bu inceleme yöntemleri, bu araştırmanın, şiir çevirisi özellikleri bölümünde sözü edilecek olan ve çevirmenin şiir çevirisine başlamadan önce ve çeviri esnasında gözönünde bulundurması gereken hazırlık, özdeşleşme, yaratma ve eleştirme safhalarına hazırlayacaktır şiir çevirmenini.

1. Şiirde dil normlarından saptıkları için yazınsal açıdanfarklılık gösteren dil öğelerinin ortaya çıkış biçimleri (Sapmalar)
2. Yorumlama düzlemi

(C ) Şiir çevirisinin özellikleri neler olmalıdır?

Erten (2000) şiir çevirisinin pek çok aşamadan geçen zorlu bir süreç olduğunu belirtmektedir. Erten bu süreçleri şu şekilde özetlemektedir: (70)

Hazırlık safhası: şiirin ve şairin hayatının incelenmesini, hatta uygun detayların bile toplanmasını gerektirir. Bu aşamada çevirmen bir bilim adamı gibi zamanının büyük bir kısmını bu işe verir.

Özdeşleşme safhası: Çevirmen duygu ve düşüncelerini şairin duygu ve düşünceleri ile özdeşleştirir. Bunu başarmk için çrvirmenin şaire çok yakınlık duyması gerekir. Bu bir bakıma rolüyle özdeşleşen aktörün durumu gibidir.

Yaratıcı safha: Yeniden yaratma safhasıdır. Şiir çevirmeni kendini kaynak şiirin şairi ile özdeşleştirip onun ruh haline girdikten sonra sanki kendisi kendi dilinde bir şairmiş gibi kaynak şiirin anlamını ve sesini aklından geçirerek bir şiir üretir. Yeni bir eser ortaya çıktığı için kaynak şiir yeniden yaratılmış gibi olacaktır.

Eleştirel safha: Diğer safhalardan sonra biraz ara verilerek gerçekleştirilmelidir ki çevirmen şiirsel coşkusu azalınca yaptığı işi tarafsızca değerlendirebilsin. Böylece çevirmen kaynak şiirin anlamını ve sesini hedef dilin anlamıyla ve sesiyle karşılaştırır. Hedef dildeki çeviriyi hedef dilin bakış açısından inceler ve o dilde yazılmış gibi okunsun ister.

Erten, Ranka Kuic'ten aktararak şiir çevirmeninin bu dört aşamadan başka üç tür sadakat kanunun (Law of the three kinds of faithfulness) işlemesi gerektiğini söylemektedir. Eğer çevirmen yukarıda sözü edilen dört aşamadan geçmemişse aşağıda değinilen sadakat kanunu da izleyemeyecektir (2000:70)

(a) Kaynak dilin anlamı
(b) Kaynak dilin sesi
(c) Hedef dilin ruhu

(C) Halman çevirisinde Orhan Veli şiirinin yeri

Denilebilir ki, Orhan Veli şiiri Halman tarafından bu dört aşamalı zorlu süreçten ustalıkla geçirilerek İngilizce'de aslına uygun olarak yeniden yapılanmakta ve ruh bulmaktadır. Halman bir bilim insanı olduğu için hazırlık safhasında orhan veli'nin hayatını en ince ayrıntısına kadar incelemektedir. Özdeşleştirme safhasında ise, Halman Orhan Veli'nin duygu ve düşünceleri ile özdeşleşmektedir. Halman adeta rolüyle özdeşleşen başarılı bir aktör gibidir. Yaratıcı safhaya gelince Halman kendisini Orhan Veli şiirinin anlamını ve sesini aklından geçirerek Orhan Veli şiirini yeni baştan yaratmaktadır. Son olarak da, eleştirel safhada Halman Orhan Veli şiirinin anlamını ve sesini İngilizce'deki anlam ve seslerle karşılaştırmakta, şiirleri İngilizce bakış açısından incelemekte ve İngilizce yazılmış gibi okunsun istemektedir. Sonuç olarak da Orhan Veli şiirinin anlamı ve sesi İngilizce'de yeniden kugulanmakta ve ruh kazanmaktadır.

Yukarıda sözüedilen özelliklerin Halman çevirisi-Orhan Veliş şiiri ilişkisini nasıl oluşturduğunu göstermek için aşağıdaki örneklere değinmek yararlı olacaktır:

RÜYA

Annemi ölmüş gördüm rüyamda	1
Ağlayarak uyanışım	2
Hatırlattı bana, bir bayram sabahı	3
Gökyüzünde kaçırdığım balonuma bakıp	4
Ağlayışımı	5

(Kanık, 1972:44)

DREAM

I dreamt my mother was dead	1
I woke up in tears	2
That reminds me of the holiday morning	3
When I had stared at the balloon I had lost to the sky	4
And cried	5

(Kanık, Çev.: Halman, 1997:122)

Orhan Veli'nin "Rüya" adlı şiiri sade sözcük seçimi ve gündelik dil kullanımıyla yazılmıştır. Aslında tümü bir devrik tümce olan 2-5 dizelerin diz yazıya dönüştürülmüş biçimi şöyledir:

Ağlayarak uyanışım	özne
bana	tümleç
bir bayram sabahı gökyüzüne kaçırdığım balonuma bakıp ağlayışımı	nesne
hatırlattı	yüklem

Orhan Veli'nin beş dizelik şiiri, Halman çevirisinde de beş dizeden oluşmaktadır. 1.dize her iki şiirde de düz tümcedir. İngilizce çeviride 2. dize de düz tümce biçimindedir. Her iki şiirde de 5. tümceler zaman zarfı olarak görev yapmaktadır. Her iki dilin elverdiği ölçüde her iki şiirde de sözdizimsel düzlemde eşdeğerlik sağlanmıştır.

Orhan Veli şiirindeki ses yinelemeleri Halman çevirisinde eşdeğerliğini koruyamamaktadır. Orhan Veli'nin şiirinde r, y ve a sesleri yinelenmektedir:

- gördüm, rüyamda, ağlayarak, hatırlattı, bayram, kaçırdığım
- ağlayarak, rüyamda, uyanışım, bayram, ağlayışımı
- annem, rüyada, ağlayarak, hatırlattı, bana, bayram, sabahı, kaçırdığım, balonuma, bakıp, ağlayışımı

Orhan Veli şiirinde ölmek ve gökyüzüne kaçırmak dil kullanımları arasında kurulan eğretileme ile ölmüş anne ve gökyüzüne kaçan balon kavramları arasında kurulan eğretileme Halman çevirisinde de koşut olarak vurgulanmaktadır.

ROBENSON

Haminnemdir en sevgilisi	1
Çocukluk arkadaşlarımın	2
Zavallı Robenson'u ıssız adadan	3
Kurtarmak için çarelar düşündüğümüz	4
Ve birlikte ağladığımız günden beri	5
Biçare Güliver'in	6
Devler memleketinde	7
Çektiklerine	8

(Kanık, 1972:44)

ROBINSON CRUSOE

My grannie is is the dearest	1
Of all my childhood friends	2
Since the day we tried to rescue	3
The helpless Robinson Crusoe	4
From his desolate island	5
And cried together	6
Over what poor Gulliver suffered	7
In the land of giants	8

(Kanık, Çev.:Halman, 1997:129)

Orhan Veli'nin Robenson adlı şiiri sade sözcük seçimi ve gündelik dil kullanımıyla yazılmıştır. Aslında tümü bir devrik tümce olan şiirin düzyazıya dönüştürülmüş biçimi şöyledir:

Zavallı Robensonu ıssız adadan kurtarmak için çarelar düşündüğümüz ve biçare Güliver'in dev ler memleketinde çektiklerine beraber ağladığımız günden beri	zaman zarfı
çocukluk arkadaşlarımın en sevgilisi	özne
haminnemdir.	ad-soylu yüklem

Orhan Veli'nin sekiz dizelik şiiri Halman çevirisinde de sekiz dizeden oluşmaktadır.

My grannie	özne	1 - 2 dizeler
is	bağlayıcı yüklem
the dearest ... friends	özneyi işaret eden ad öbeği
Haminnem	özne	1 - 2 dizeler
dir	bağlayıcı yüklem eki
en sevgilisi ... arkadaşlarımın	özne

Her iki şiirde de (3-8) dizeler zaman zarfı olarak kullanılmış ve dilbilgisi açısından eşdeğerlik sağlanmıştır. Orhan Veli şiirinde niteleyici+ad birliktelikleri Halman çevirisindekilere koşut olarak ortaya çıkmaktadır:

Niteleyici +	ad	Niteleyici +	ad
Çocukluk + (ad)	arkadaş (ad)	childhood + (ad)	friend (ad)
Zavallı + (sıfat)	Robenson (ad)	helpless + (sıfat)	Robenson (ad)
Issız + (sıfat)	ada (ad)	desolate + (sıfat)	island (ad)
Biçare + (sıfat)	Güliver (ad)	poor + (sıfat)	Gulliver (ad)
Devler + (ad)	memleketi (ad)	the land + (ad öbeği)	of giants (ilgeç öbeği)

Ancak, Orhan Veli şiirindeki ses yinelemeleri Halman çevirisinde eşdeğerliliğini koruyamamaktadır. Orhan Veli şiirinde d ve ç sesleri yinelenmektedir :

- dir, arkadaş, adadan, düşünmek, ağladığımız
- günden, devler, memleketinde
- çocuk, çare, biçare, çektikleri

Sonuç

Orhan Veli şiiri, Halman tarafından, çevirmenin tüm diğer çevirilerinde olduğu gibi, aslına koşut olarak İngilizce'de yeniden yapılandırılmaktadır. Bu koşutluk dize sayılarında, sözcük birlikteliklerinde, tümce yapılarında ve söz sanatlarından eğretilemede ortaya çıkmaktadır. Halman bunu ustalıkla yaparken, özellikle şiir çevirisinde geçilmesi gereken hazırlık, özdeşleştirme, yaratma ve eleştiri safhalarından ustalıkla geçmekte ve Orhan Veli şiirinin anlamını, sesini ve ruhunu hedef dilde başarıyla kurgulamaktadır.

KAYNAKÇA

Büyük Ansiklopedi (1990) İstanbul: Milliyet Yayınları, Cilt:6.
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi (1986) İstanbul: Interpress Basın ve Yayıncılık A.Ş., Cilt: 10.
Erden, Aysu (1998) 'Dil ve Yazın Öğretiminde Biçemsel Yetinin Pekiştirilmesi: Yöntem ve Çözümleme", Doğan Aksan Armağanı, Ankara:Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Yayın no: 366, ss:69-82.
Erten, Asalet (2000)'Şiir Çevirisi Üzerine 'Dilbilim ve Uygulamaları, Ankara:Bizim Büro Basım Evi, Kasım 2000, Sayı:1, Cilt:1, ss:65-74.
Keating,Helaine ve Walter Levy (1991) Lives Through Literature (A Thematic Anthology), New York:The MacMillan Publishing Company.
Kuic, Ranka (1970) 'Translating English Romantic Poetry' The Nature of Translation, Edt. James S.Holmes, Bratislava: The Slovak Academy of Sciences, ss:182-191.
Leech, Geoffrey (1985) 'Stylistics 'Discourse and Literature (New Approaches to the Analysis of Literary Genres) Edt.:Teun a.Van Dijk, Amsterdam:John Benjamin's, Cilt:3, ss:39-57.
Miller, J.E. ve B.Slote (1964) The Dimensions of the Short Story, New York: Dodd Mead and Company, ss:509-516 (Kısa öykü üzerine notlar, çev.:Yurdanur Salman, Metis Çeviri)

ŞİİRLER

Kanık, Orhan Veli (1972) 'Robenson 'Orhan Veli Kanık (Hayatı-Sanatı-Eseri), İstanbul: Varlık Yayınları, Sayı:1668, s:44.
Kanık, Orhan Veli (1997) 'Robinson Crusoe' 111 Poems by Orhan Veli Kanık (Just for the Hell of It), Çev.:Talat Sait Halman, İstanbul: Matbaa 70, s: 129. (Giriş Bölümü: Talat Sait Halman)
Kanık, Orhan Veli (1972) 'Rüya' Orhan Veli Kanık (Hayatı-Sanatı-Eseri), İstanbul : Varlık Yayınları, sayı: 1668, s:44.
Kanık, Orhan Veli (1997) 'Dream' 111 Poems by Orhan Veli Kanık (Just for the Hell of It), Çev.:Talat Sait Halman, İstanbul: Matbaa 70, s:122. (Giriş Bölümü: Talat Sait Halman)

Bu yazı daha önce aşağıdaki gibi yayınlanmıştır:

ERDEN, Aysu (2001) "Talat Sait Halman Çevirisinde Orhan Veli Kanık Şiiri", Dil Dergisi (Language Journal-Talat Sait Halman Ozel Sayisi), Nisan 2001, Sayı:102, Ankara : Ankara Üniversitesi Basimevi, ss: 33-41